Misdaadromans

Ze tekende voor de vertaling van de Millennium-trilogie, maar ook voor een aantal boeken van Kjell Eriksson en Arne Dahl. Recent werd de vertaling van de eerste twee boeken van Viveca Sten afgerond. Voldoende aanleiding om in te gaan op de uitdagingen van het vak vertaler en het succes van de Zweedse misdaadromans. Een tocht die voert langs het historische Stockholm, de scherenkust en de ongeschreven boeken van Stieg Larsson.

Door: Ronald de Jong

Laten we beginnen bij het begin, wie is Tineke Jorissen-Wedzinga? 'Ik ben geboren en woonachtig in Amsterdam, negenenveertig jaar en getrouwd met Marcel. Ik heb Zweeds gestudeerd, ben in 1987 afgestudeerd en sindsdien werkzaam in het circuit als vertaler en docente Zweeds.' Vanwaar de fascinatie voor Zweden? 'Wij gingen vroeger met ons gezin al op vakantie naar Scandinavië en met name naar Zweden waar mijn vader, die bioloog is, een deel van zijn studietijd had doorgebracht. Tijdens mijn middelbare schooltijd volgende de onvermijdelijke studiekeuze en was de aanbeveling vaak ga deze studie volgen want daar is voldoende werk. Maar na een aantal jaar studie was de specifieke behoefte vaak verdwenen. Voor mij dus reden om iets te kiezen wat mij echt leuk leek en dat was Zweeds. Ik moet zeggen dat ik hier geen dag spijt van heb gehad.'

Een docente Zweeds, is er veel animo in Nederland voor het leren van Zweeds?

'Toen ik na mijn studie in 1988 begon, was de belangrijkste drijfveer van de cursisten de liefde. Van de tien cursisten hadden er acht een Zweedse vriend of vriendin. Nu twintig jaar later zie je wel een verschuiving. Hoewel de liefde nog steeds een rol speelt, zijn er steeds meer mensen die een huisje hebben in Zweden of die plannen hebben om te emigreren.
We zijn recent weer begonnen met de cursus op de volksuniversiteit, waar er vier groepen Zweeds zijn, met in de eerste twee groepen rond de vijftien cursisten. Het aardige, in vergelijking met twintig jaar geleden, is dat er nu vaak koppels komen die samen Zweeds willen leren en dat hiermee ook de onderwerpen in de les veranderen. Er komen van de deelnemers die emigreren of die een huisje hebben hele concrete vragen over een specifiek formulier of een vakterm voor de loodgieter.
Doordat mensen meer reizen en vaker in Zweden zijn, komen er continu onderwerpen aan bod die de cursisten onderling bespreken. Ze vertellen geregeld wat ze meemaken en geven ze elkaar tips. Hiermee is het vak van docent diverser geworden.'

Fungeert het bedrijf SVEATRANS als basis voor je vertaalwerk? 'Ja, Svea is de oude, meer poëtische naam voor Zweden, gecombineerd met trans(late). Ik ben vrijwel direct na mijn studie mijn eigen bedrijf begonnen. Ik rolde al vrij snel na het afronden van mijn studie in het vertaalcircuit. Hierbij geholpen door een club, het Scandinavisch Genootschap Amsterdam, die we tijdens onze studie aan de universiteit hadden opgericht. We probeerden aan vertaalklussen te komen, waarbij ik langzaam wat vaste klanten kreeg en mijn netwerk kon uitbreiden. De eerste jaren moest je er hard aan trekken om klanten binnen te halen, ze kwamen toen natuurlijk nog niet naar je toe.' Op de site van SVEATRANS staat dat je naast je vertaalwerk ook lezingen geeft. 'De belangstelling voor Zweden nam toe en vanuit bijvoorbeeld de cursisten aan de volksuniversiteit merkten mijn collega in Amstelveen en ik dat er veel belangstelling was voor bepaalde onderwerpen die niet konden worden ingepast in de lessen. Uit deze informatiebehoefte zijn de lezingen ontstaan. Mijn collega heeft de meer historische en taalkundige onderwerpen op zich genomen en zelf heb ik de letterkundige en culturele onderwerpen uitgewerkt.' Een van de culturele onderwerpen gaat over de troubadour Carl Michael Bellman, uit het einde van de achttiende eeuw die onder andere werd vertolkt door Cornelis Vreeswijk. Wat betekent de muziek van Bellman voor jou? 'Ik kwam tijdens mijn studie in aanraking met Bellman en ben sindsdien gefascineerd door zijn muziek die ik mooi vind, maar ook door de teksten. De teksten die ook in de studie werden behandeld en die een beeld schetsen van het historische Zweden en met name Stockholm. Hij gebruikte een aantal terugkerende onderwerpen en personages met verschillende beroepen die in de liederen hun verhaal vertellen. Verhalen over de misère in Stockholm met natuurlijk drank en vrouwen. Het aardige is dat iedereen deze nummers nu ook nog kent en zo kan meezingen.' Het zingen zit er bij de Zweden ingebakken? 'Ja, wanneer je kijkt naar programma's als Allsång på Skansen dan zitten acht weken lang, iedere dinsdagavond, vijfentwintigduizend mensen op Skansen en de rest zit voor de televisie. En wanneer je kijkt naar de drankliederen, die kent ook bijna iedereen. Wanneer je aanwezig bent op het kreeftenfeest van de Zweedse Kamer van Koophandel in Nederland dan zijn er 130 man die deze liederen mee kan zingen. Ik vind dat wel bijzonder.'

Welk pad moet worden bewandeld om vertaler te worden?

'In feite kan iedereen zich vertaler noemen. Indien je echter juridische stukken wilt vertalen of voor een rechtbank wilt gaan tolken, zul je wel moeten worden beëdigd.
Je kunt een studie Zweeds vergelijken met een rijbewijs halen. Je kunt rijden maar moet nog verschrikkelijk veel leren. En dit geldt ook als je een studie Zweeds of Scandinavistiek met het hoofdvak Zweeds hebt gedaan, dan spreek je natuurlijk prima Zweeds maar moet je nog veel leren.
Zelf heb ik tijdens mijn studie, met een beurs van Svenska Institutet, een tijd in Zweden gezeten hetgeen toen heel gebruikelijk was. Hierbij werd je in Zweden op een universiteit of volkshogeschool compleet ondergedompeld in het Zweeds. Je nam daarbij deel aan alle vakken, zoals natuurkunde, biologie en noem maar op en op die manier leerde je de taal ook op andere fronten.'

Hoe zorg je dat je kennis van de taal actueel blijft?

'We gaan zeer geregeld naar Zweden. Verder heb ik Zweedse tv thuis en via internet is het eenvoudig om kranten en radio te volgen. Verder lees ik veel literatuur en ben ik lid van een Zweedse leesclub. Het is absoluut noodzakelijk om de taal op peil te houden.'

Het lijkt erop dat je vertaalwerk zich toespitst op romans en meer specifiek misdaadromans. Kun je beschrijven hoe je te werk gaat?

'De misdaadromans dat is iets waar je in rolt. Je krijgt eens iets aangeboden en als dat je ligt en het van beide kanten klikt dan krijg je meer werk aangeboden. Ik vind dat wel prettig.
Bij een nieuw boek kijk je eerst of het verhaal je aanspreekt en in hoeverre er problemen zijn te verwachten bij de vertaling waar je rekening mee moet houden. Een boek kan vol staan met historische feiten die je moet opzoeken of er staan kinderliedjes of gedichten in die (nog) niet in het Nederlands zijn vertaald. Je moet dan beoordelen of je dat aankunt. Het taalgebruik moet je ook liggen en als er heel ouderwets Zweeds of dialect wordt gebruikt moet je natuurlijk wel begrijpen wat er staat. Nu zal dit niet vaak een rol spelen bij de misdaadromans maar er zijn zaken waarover je een standpunt moet innemen. Soms is het een kwestie van het rechttoe rechtaan vertalen zonder dat je veel hoeft op te zoeken. Bij andere schrijvers zit er soms meer complexiteit en soms moet je ook even wennen aan het taalgebruik van de schrijver.
Vervolgens is het zaak om het werk goed in te plannen en kijken hoeveel tijd je krijgt, wanneer je het boek moet inleveren en hoeveel tijd je eraan kunt besteden. En dan is het vooral een kwestie van veel zelfdiscipline. '

En met taalgebruik bedoel je zoeken naar de toon?

'Ja, zo zie ik het wel. Je ziet dat schrijvers geregeld teruggrijpen op hetzelfde taalgebruik door de boeken heen en gebruik maken van dezelfde clichés. Het is aan de vertaler om zich dat eigen te maken. En verder is het zaak om de sfeer van het boek zo goed mogelijk over te brengen. Het helpt hierbij als ik zelf de sfeer als prettig ervaar of het verhaal me aanspreekt, zoals in het boek van Viveca Sten Stille wateren dat zich afspeelt op Sandhamn in de Zweedse scherenkust. Een hele prettige sfeer met een spannend verhaal en dan ga soms ik ook ter plekke kijken om de couleur locale te proeven.
Je hebt natuurlijk ook wel eens een boek waar de handelingen of het plot echt gruwelijk zijn en dat is dan helemaal niet leuk om te vertalen.'

Lijkt niet eenvoudig om deze toon over te nemen. 'Het is zaak om in eerste instantie iemands gedachtegoed weer te geven en daar mag wel iets van de vertaler in doorklinken, maar het is niet de bedoeling dat je er iets heel anders van gaat maken. Het mooiste is wanneer je niet meer ziet dat het oorspronkelijk Zweeds was. Maar dat is best moeilijk. Wanneer een auteur de hele boel bij elkaar vloekt, dan zal je dit ook in het Nederlands moeten doen, maar als de auteur ontzettend keurig is in zijn taalgebruik dan kun je er geen scheldwoorden in gaan gooien. Verder zal je rekening moeten houden met specifiek Zweedse gebruiken of gewoontes. Je moet er wel voor zorgen dat de Nederlandse lezer het kan begrijpen. Zweedse begrippen zullen soms moeten worden toegelicht en hierbij zal wat tekst moeten worden toegevoegd. Denk hierbij maar aan begrippen als snus of filmjölk. Hierbij ligt de uitdaging bij de vertaler, toevoegen van uitleg versus het zo dicht mogelijk bij de originele tekst blijven.'

In de boeken van Jens Lapidus kwam er veel straattaal voor, een extra uitdaging voor je collega Jasper Popma?

'Ja, dat moet je ook een beetje liggen en Jasper is daar ontzettend goed in. Je ziet op het forum dat hij geregeld met hele mooie oplossingen komt als iemand een specifieke vraag heeft. Hij heeft een heel jargon op het gebied van straattaal maar ook op het gebied van drugs en criminaliteit. Vaak heel mooi gevonden.'

En contact met de schrijver bij dit soort knelpunten?

'In eerste instantie probeer je het zelf op te lossen. Verder is er een vertalersforum waar je dingen kan neerleggen, waarbij er soms vondsten van zeer ervaren vertalers komen waarvan je denkt: verdorie waarom heb ik dat nou niet zelf bedacht? Maar in sommige gevallen waar het niet helemaal duidelijk is wat de schrijver bedoelt of er een vorm van dubbelzinnigheid in zit, dan is er contact met de auteur. De auteurs vinden dit vaak ook prettig en kunnen je vertellen hoe collega-vertalers dit bijvoorbeeld in een voor mij andere begrijpelijke taal als Duits of Engels hebben opgelost. Soms komt het voor dat de auteur aangeeft dat je er niet zo zwaar aan moet tillen omdat het helemaal niet zo belangrijk is. In een ander geval, bijvoorbeeld bij Roslund en Hellström die wilden dat iets echt zo bleef, ook al was het daarmee niet zo eenvoudig.'

In hoeverre is er een sterke concurrentie tussen vertalers of is het aanbod van nieuwe boeken groot genoeg?

'Zoals ik het zie is er een redelijke balans tussen het aanbod Zweedse boeken en de hoeveelheid vertalers. Iedereen heeft het waanzinnig druk en ik heb niet het idee dat er mensen duimen zitten draaien. Je ziet ook dat als je een aantal boeken van een bepaalde schrijver hebt vertaald en je hebt op een gegeven moment geen tijd dan gaat het boek naar iemand anders.
Ik zou dus meer van concullega's willen spreken. We helpen elkaar ook. Wanneer je midden in een reeks valt, kun je contact hebben met de vorige vertaler. Hierbij kun je informeren; hoe heb je dit aangepakt en wat was de functie van die en die persoon. Auteurs komen vaak terug op zaken die in vorige delen spelen en dan is het handig dat je dit op een consistente manier kan meenemen. Soms ken je de vertaler minder goed en dan kun je een aantal voorgaande boeken zelf lezen zoals ik dit net heb gedaan voor het nieuwste boek van Carin Gerhardsen, Slaap maar zacht.
Het wereldje is niet zo groot. Je komt elkaar dan ook geregeld tegen en dat verloopt meestal in goede harmonie.'

Kijkend naar naamsbekendheid, in hoeverre helpt het dat je een schrijver als Stieg Larsson hebt vertaald? 'Een paar jaar geleden op het hoogtepunt van de hype was het erg leuk. Je ziet nu wel dat het afloopt en over tien jaar legt niemand die link meer. Je krijgt misschien nog een opleving door de Amerikaanse verfilming en op dit moment loopt op de radio het hoorspel. Maar de meeste mensen zullen de boeken wel hebben gelezen, gekocht of geleend via de bibliotheek. Persoonlijk verwacht ik er niet heel veel meer van.'

Er borrelt toch af en toe nog iets op via zijn partner Eva Gabrielsson?

'Je doelt op het onafgemaakte boek. Ik heb weinig fiducie dat zij het gaat afmaken en als ze dit zou willen moet alles met de rechten nog worden geregeld. Ik verwacht niet dat zij het gaat doen zonder financieel voordeel ondanks dat ze aangeeft dat het haar gaat om het gedachtegoed van Stieg.
Er wordt gezegd dat er een synopsis was voor tien delen en via zijn vriend Kurdo Baksi, van wie ik een boekje heb vertaald, hoorde ik dat er meer bekend was over de serie, zo zou het vijfde deel zich afspelen in Canada.
Een deel van het succes is wellicht het gevolg van het feit dat Stieg Larsson is overleden en hiermee zit er een soort mystiek aan het geheel. Maar de Millennium-trilogie is een mooi afgerond geheel. Voor mij hoeft er nog niet een deel bij te komen. Hoewel ik nog wel wat vragen heb waar ik iets meer over zou willen weten, zoals waar is de zus van Lisbeth Salander gebleven of de dochter van Mikael Blomkvist die ook niet meer ten tonele is verschenen. Hij had waarschijnlijk meer in zijn hoofd, maar met Gerechtigheid is het nu een mooi geheel.'

En zijn partner?

'Ja, dat blijft een triest verhaal door het onrecht dat haar is aangedaan. Bij de vertaling van de boeken heeft zij echter geen rol gespeeld. Haar betrokkenheid kwam pas veel later in de media. Ik heb in overleg met de redacteur, omdat de auteur al was overleden, oplossingen moeten vinden voor de inconsequenties die nog in het eerste boek zaten. Lastig omdat een redacteur minder goed in het verhaal zit dan de auteur zelf.'

Kijkend op de site van SVEATRANS lees ik dat je naast literaire romans ook zelf misdaadromans leest. Begon dit voor jou ook met Sjöwall en Wahlöö?

 'Nou dat was verplichte kost op de universiteit en al de eerste dag dat wij daar waren werden we geacht een aantal van hun boeken te gaan lezen, zover je die nog niet gelezen had, om ook een beetje in de Zweedse samenleving te komen. In mijn tienerjaren las ik misdaadromans van onder andere Agatha Christie en Ellery Queen. Ik heb in die tijd ontzettend veel detectives gelezen.'

Dat bespreekbaar maken van de samenleving zoals Sjöwall en Wahlöö dat deden is dat nou een van de sterke punten waarom de Zweedse misdaadromans het internationaal zo goed doen?

'Ja, dat denk ik wel. Wanneer je de Scandinavische misdaadromans vergelijkt met de Angelsaksische dan zie je grote verschillen. Kijkend naar de Zweedse, daar zit veel maatschappijkritiek in en ze zijn vaak knap geconstrueerd. Niet alleen maar schieten maar dingen worden vaak op de psychologische manier opgelost. Daarnaast zijn de boeken vaak zeer realistisch van opzet met heel gewone mensen waarin je jezelf kunt herkennen. Neem bijvoorbeeld Martin Beck, een onzekere politieman met huwelijksproblemen of Maria Wern, gescheiden met kinderen op de crèche.
Wat ook in de Zweedse misdaadromans veel voorkomt is de natuur die een belangrijke rol speelt, of de invloed van een seizoen vaak zomer of juist winter. Bij feestdagen Kerst of juist Midzomer. En verder de sociale problemen als gevolg van alcohol, prostitutie, mishandeling en soms de rol van de religie.'

Zie je de onderwerpen verschuiven doordat Zweden als land zelf verandert?

'Je ziet zeker een verschuiving door nieuwe invloeden zoals de inwoners uit voormalig Joegoslavië. Schrijvers maken hier dankbaar gebruik van zoals je kunt lezen in de boeken van Lapidus en Larsson. En natuurlijk zie je in Zweden ook moskeeën en mensen met een hoofddoek en ook deze invloeden zullen steeds meer hun weg vinden naar de boeken die verschijnen.
Ik las in een Zweedse krant een artikel van Nesbø over de gebeurtenissen op Utoya en ik denk dat je ook die invloed gaat tegenkomen in de misdaadromans. Ik vind daarmee wel dat het wat grimmiger aan het worden is.'

Je vertaalde ook werk van Arne Dahl, die ironie en humor is zijn boeken stopt. Een goede combinatie misdaadromans en humor? 'Humor kan wel maar het moet wel in het verhaal passen. En voor mij moet het geen onderbroekenlol worden. Niet te platvloers.' Wel een liefhebber van Arne Dahl? 'Absoluut.' Wanneer je een boek eenmaal hebt vertaald, ben je dan altijd een liefhebber? 'Nee, ik ben niet altijd na het vertalen een liefhebber van een bepaald boek. Soms denk ik wat een afschuwelijk boek, wat ben ik blij dat ik daar klaar mee ben. Ik denk ook wel eens dit boek zal de Nederlandse markt totaal niet aanspreken, maar goed, dan is het leed al geleden. Een boek wordt vaak aangekocht op basis van een leesverslag.'

Maak je ook leesverslagen voor uitgevers?

'Indien dit wordt gevraagd dan maak ik ook leesverslagen. Deze boeken worden vervolgens aan andere vertalers aangeboden om te voorkomen dat je een positieve aanbeveling uitbrengt om weer aan nieuw werk te komen. Op die manier komt er toch een vorm van objectiviteit.'

Er zijn een aantal zeer goed Zweedse misdaadromans verschenen en dat stimuleert de vraag naar nieuwe schrijvers.En daarmee verschijnen toch ook de wat mindere schrijvers?

'Dat zou ik zo niet zeggen, want de meeste zijn toch wel goed, alleen zijn de verhalen wat vaker van dertien in een dozijn. Er zijn er een aantal die er echt bovenuit springen maar er zijn er zeker een aantal die meeliften op het succes van de anderen. En wat ik nog wel eens tegenkomen is een bepaald thema waarvan ik zeker weet dat ik dat al eerder heb gelezen. Het is natuurlijk ook heel moeilijk om iedere keer iets nieuws te verzinnen. Los van het genre dat op zich zelf al de nodige beperkingen met zich meebrengt.'

Dan is een auteur als Jens Lapidus wel vernieuwend die de insteek van de dader kiest met een taalgebruik dat hierbij past. 'Zeker. Want het is toch wel vaak de politieman met drankmisbruik en de voorliefde voor klassieke muziek zoals je ziet bij Morse en Wallander. Ongelukkig in de liefde of getekend door ontspoorde kinderen.' Toch geen specifiek cultureel probleem? 'Nee, maar grondige kennis van de cultuur is wel essentieel om een goede vertaler te worden. Los van geluk, kruiwagens en goede relaties, als je geen kennis hebt van de maatschappij of er zelfs nog nooit bent geweest dan kun je niet aanvoelen hoe een land als bijvoorbeeld Zweden in elkaar zit. Veel gedrag, uitingen en reacties zijn cultureel bepaald. Verder zijn er veel gebruiken en tradities die je moet kunnen plaatsen, van een ronde afdruk in een spijkerbroek van een blikje snus tot de juiste volgorde van waarin de gangen en gerechten worden geserveerd op een Zweeds kerstbuffet. Vertalen staat en valt met kennis van de taal, maar zeker ook met kennis van de cultuur.’

De site van SVEATRANS: http://www.sveatrans.nl/

Recente vertalingen van Tineke Jorissen-Wedzinga:

• Slaap maar zacht – Carin Gerhardsen
• Stille wateren – Viveca Sten

Foto van Tineke: © Marcel Jorissen, Swefoto
Foto's van Sandhamn ter beschikking gesteld door Tineke Jorissen-Wedzinga.