Diepe indruk

Het is waarschijnlijk overdreven om te zeggen dat Cruz Smiths 'Gorki Park' een schokgolf in het koude-oorlogsdenken veroorzaakte. In elk geval beschreef het de Sovjet-Unie als een afbrokkelend systeem terwijl de meeste westerlingen toen nog dachten aan een strak georganiseerde supermacht. De feiten gaven Cruz Smith gelijk, 'Gorki Park' werd een wereldwijde bestseller en hoofdpersonage Arkadi Renko kon rekenen op een grote schare fans.

In 'Wolf eet hond' is die Arkadi Renko terug. Het is na 'Poolster', 'Rood Plein' en 'Havana Bay' het vijfde boek waarin hij de hoofdrol speelt. Inmiddels is hij een burger van het nieuwe Rusland en onderzoekt hij de moord of zelfmoord van een succesvolle zakenman in Moskou. Waarom gooit iemand die het helemaal gemaakt heeft zich van de tiende verdieping? Waarom ligt er zand in zijn flat? Wat is de reden van de paranoia waar het slachtoffer de laatste tijd aan leed? Renko vindt aanvankelijk geen bevredigend antwoord op deze vragen. Hij is zo vasthoudend dat zijn superieur geïrriteerd raakt. Als de compagnon van het slachtoffer in Tsjernobyl vermoord wordt, is dat een prima gelegenheid om Renko daar naartoe te sturen, naar dat besmet gebied, ver weg van Moskou. Arkadi vindt hier de antwoorden op zijn vragen die samenkomen in een onthutsend plot.

Meer nog dan de plot, zal mij de naargeestige sfeer van de verlaten zone rond Tsjernobyl bijblijven.
Martin Cruz Smith beschrijft dat op zo’n meesterlijke manier dat je het gevoel krijgt dat je er zelf geweest bent. Dat kan natuurlijk niet, want de enige mensen die er –tijdelijk- mogen zijn, zijn onderzoekers. Maar veel ‘illegalen’ keerden terug naar hun huisjes omdat ze een eenvoudig boerenleven, zelfs met besmet moestuintje, verkiezen boven het opeengepakt zijn in woonkazernes in een stad waar ze beschouwd worden als lepralijders. Bovendien is Tsjernobyl dichter bij de graven van hun geliefden. De vele waarschuwingsborden voor radioactieve straling houden ook geen stropers of plunderaars tegen.

In een verwoeste maar heroplevende natuur gaat Renko met een ware doodsverachting op zoek naar getuigen van de moord. Hij wordt door verschillende mensen geholpen en Cruz Smith heeft veel aandacht voor hun karakters.
Arkadi Renko zelf is een innemende persoonlijkheid. Briljant, koppig, introvert en bij vlagen droog-humoristisch.
Prachtig is zijn relatie met Zjenya, een elfjarige weesjongen die hij af en toe onder zijn hoede neemt. Zjenya zegt geen woord en kijkt de hele tijd afkeurend en afwijzend, maar blijkt Renko enorm te missen als die in Tsjernobyl zit. Dat resulteert in zwijgtelefoontjes die Renko noodgedwongen moet vol babbelen. Een ander karakter is Eva, die op de dag van de ontsnapping van de wolk radioactieve deeltjes als jong meisje trots paradeerde in Kiev en vol was van haar toekomst als ballerina. Nu verzorgt ze de overlevenden in Tsjernobyl en voelt zich in alle opzichten een lege vrouw.

Wolf eet hond is het eerste boek van Martin Cruz Smith dat ik lees, maar het maakte zoveel indruk op me dat het zeker niet het laatste is. Vijf sterren voor een boek van een man die met recht en reden 'niet alleen de beste Amerikaanse thrillerauteur, maar ook een van de beste schrijvers van dit moment' genoemd wordt.

Groot vakmanschap

Als het over de thrillers met Arkadi Renko gaat, kan je Martin Cruz Smith met moeite een productief schrijver noemen. Hij verraste in 1981 zowat de hele Westerse wereld met Gorki Park, het boek dat lang voor de val van de Berlijnse muur de instorting van het communisme aankondigde. In dat boek hoort Renko nog bij het Russisch establishment, een positie die hij door zijn onwrikbaarheid snel verliest. Door de veranderingen in het Sovjetrijk wordt hij later gerehabiliteerd, maar van harte is dat nooit gegaan. Getuige daarvan is zijn uitzending naar Tsjernobyl in Wolf eet hond, het vijfde boek met Renko uit 2005, dik twintig jaar na Gorki Park.

Ook in De geest van Stalin bekleedt Renko geen functie met bijzonder aanzien. Hij is opsporingsambtenaar in Moskou onder een ronduit vervelend openbaar aanklager. Hij wantrouwt de meeste van zijn collega’s, vooral Oerman en Isakov, ex-Zwarte Baretten, die furore maakten in de oorlog tegen Tsjetenië. Er gaan geruchten dat dit duo zich laat inhuren als doodseskader, tegen forse betaling uiteraard. Geen enkele officiële instantie hecht daar geloof aan, ten eerste wordt Isakov algemeen beschouwd als een held, ten tweede is hij volop bezig zijn politieke aspiraties waar te maken en met succes: nog even en Isakov is één van de belangrijkste politieke figuren van Rusland.
Met de vasthoudendheid die we kennen uit de vorige boeken, graaft Renko in het verleden van Oerman en Isakov. Het is ook voor hem niet helemaal duidelijk of hij dat doet om de gerechtigheid, dan wel uit wraak: Isakov is er namelijk met zijn vriendin Eva van door. Dat vreet aan een mens, net zoals het weglopen van Zjenja. Over deze twaalfjarige jongen ontfermt Renko zich sinds Wolf eet hond. Hij is een schaakwonder en ondanks zijn schijnbare genegenheid voor Arkadi Renko is hij zonder boe of ba vertrokken en al bijna een week niet meer thuis gekomen. Naast deze privé-besognes moet Arkadi zich ook nog eens bezighouden met enkele moorden, al zijn die vrij normaal te noemen in het ondergesneeuwde Moskou: een ladderzatte vrouw doodt haar al even dronken man en kraamt bij de arrestatie onzin uit over rode draken. Dat heb je als mensen te lang niet naar buiten kunnen: ze beginnen dingen te zien die er niet zijn. Hetzelfde fenomeen manifesteert zich in de metro. Daar zien een aantal reizigers Stalin op het perron. Hij wuift hen vriendelijk toe, waarmee zijn wandaden op slag vergeten lijken en begonnen kan worden met een blinde verering.

Al deze en nog veel meer verhaallijnen brengt Martin Cruz Smith op een onvoorstelbaar ingenieuze manier samen. Hij trekt de lezer voortvarend het verhaal in dat bevolkt wordt door personages van divers pluimage. Hij vergezelt de lezer op een adembenemende tocht doorheen het Rusland van nu, waarin het verleden nog steeds een prominente rol speelt. Cruz Smith boeit, ontroert, intrigeert, choqueert en refereert aan de realiteit. In De geest van Stalin legt hij een vakmanschap aan de dag dat is voorbehouden aan hele grote schrijvers. Het is alweer een tijdje geleden dat ik vijf sterren uitdeelde, maar deze zijn meer dan verdiend.