Amsterdam, 1910. In het Paleis voor Volksvlijt voert de flamboyante dirigent Willem Mengelberg het blijspel Marsyas op, op muziek gezet door componist Alphons Diepenbrock. In de zaal zit Matthijs Van der Meulen, recensent en componist in wording. Hij is danig onder de indruk van Diepenbrocks muziek en schrijft een opgemerkt stuk in de krant. Op aandringen van zijn vrouw Elsa nodigt Diepenbrock de recensent bij hem thuis uit. Dit is het begin van een woelige vriendschap die Erik Menkveld in Het grote zwijgen meer dan prachtig belicht. Mengelberg, Diepenbrock en Van der Meulen/Vermeulen zijn historische figuren. De roman is dan ook gebaseerd op werkelijke gebeurtenissen.

Het bijzondere taalgebruik in Het grote zwijgen plaatst de lezer met een grote zwaai terug in de tijd van Couperus. ‘Alle Amsterdamse drukte viel van hem af op deze vakantie-achtige dagen en zwijgzame avonden in het gesuis van de gaslampen, met de ramen open en de zomeravondgeuren die binnenwoeien.’ Deze taal noopt tot langzaam genieten, maar tegelijkertijd is het absoluut geen langzaam boek. Elkaar snel opvolgende ontwikkelingen kluisteren je aan de pagina’s en de emoties van de hoofdpersonages benemen je meermaals de adem.

Zoals gezegd start het boek in 1910. Diepenbrock is getrouwd met Elsa en heeft met haar twee dochtertjes. Het huwelijk stelde hem financieel in staat zijn muzikale dromen waar te maken, maar hij is nooit echt verliefd geweest op Elsa. Al zijn verlangen gaat uit naar Jo, zijn voormalige studente. Met haar was het liefde op het eerste gezicht en met haar kan hij onverzadigbaar over boeken en muziek praten. Elsa houdt wel oprecht van haar man. Zij was bereid zich helemaal weg te cijferen voor zijn carrière en zijn gezin, maar dat kantelt als ze ziet hoe Diepenbrock de onbereikbare Jo verafgoodt en hoe hij maar wat aanmoddert met zijn muzikaliteit. Diepenbrock mist daadkracht, zowel in de liefde als in de muziek. Het ontgoochelt Elsa, maar op termijn ook Matthijs Van der Meulen/Vermeulen. Omdat Matthijs het credo huldigt ‘Onverschrokken en compromisloos moet de criticus zijn’, schopt hij meermaals tegen heilige huisjes. Het komt de vriendschap – waarbij Diepenbrock Matthijs echt wel hielp met zijn carrière in de journalistiek en in de muziek - niet altijd ten goede.

In 1914 breekt de Eerste Wereldoorlog uit. Nederland lukt erin neutraal te blijven. Matthijs trekt naar het front als oorlogsjournalist. Wat hij ziet en ervaart, is een aanslag op zijn wereldbeeld. Ook Diepenbrock lijdt onder de oorlog. Het verlamt hem. Stilaan duikt een tweede betekenis op voor de titel Het grote zwijgen. Waar het aanvankelijk leek te gaan om een gedicht van Nietzsche – Im grossen Schweigen - dat door Diepenbrock op muziek gezet werd, is er nu het grote zwijgen van Nederland ten aanzien van het Duitse keizerrijk. Een derde betekenis volgt later, als Elsa uit het keurslijf van haar beklemmende huwelijk stapt en haar hart volgt.

Het zou zonde zijn om teveel van de verhaallijn van dit prachtige boek weg te geven. Het gaat over historische figuren, maar is tegelijkertijd een universeel verhaal over liefde en afgunst, verlangen en ontrouw, dromen en daden. Het geeft een accuraat tijdsbeeld van die moeilijke eerste jaren uit de twintigste eeuw, een scharnierpunt in onze geschiedenis. Menkveld kreeg de juiste toon te pakken. Eigenlijk is aan dit hele boek maar één ding aan te merken: het is een paperback. Het grote zwijgen had een linnen omslag en een leeslint verdiend. Hopelijk krijgt het snel de status van klassieker, volgt herdruk op herdruk en komt die linnen band vanzelf. Het is in elk geval een boek dat een brede schare lezers meer dan waard is.